Nga Yishai Halper, Haaretz
25 vjet më parë, pas një lufte të përgjakshme, Serbia u përball me një botë që e dënoi për krime lufte. Në biseda me Haaretz, ekspertë serbë reflektojnë mbi atë që i duhet një shoqërie për të ecur vërtetë përpara dhe paralajmërojnë kundër një beteje narrativash ku të gjitha palët rrezikojnë të humbasin. “Sa herë që zë një mik të huaj, duhet t’i dëshmoj se nuk jam përbindësh”, shkroi gazetari serb Zoran Ćirjaković në Newsweek në tetor 1998, në kulmin e luftërave ballkanike që copëtuan Jugosllavinë. “Na shohin si ambasadorët e anës së errët të rendit të ri botëror: intolerancë, spastrim etnik dhe gjenocid”.
Ćirjaković nuk gabonte: në ato vite, bota i bënte serbët përgjegjës për mizoritë e kryera gjatë luftërave. Sot, pas luftës në Rripin e Gazës, Izraeli gjendet në një vend të ngjashëm: i izoluar nga bota dhe i akuzuar për krime lufte. Megjithatë, në Izrael, debati është ende kryesisht politik dhe i përqendruar te zgjedhjet që po afrojnë: Kush duhet të marrë meritën për armëpushimin dhe kthimin e pengjeve dhe kush është fajtor për dështimin e marrëveshjeve të mëparshme? Kush kishte të drejtë dhe kush gaboi që në fillim? Ashtu si në Serbinë pas luftës, pyetje të tjera, më të vështira dhe më të dhimbshme, po lihen mënjanë.
Megjithatë, opinioni global dhe ligji ndërkombëtar nuk do ta përjashtojnë Izraelin nga përgjegjësia për veprimet e tij në Rripin e Gazës: Madje edhe Jared Kushner, i dërguari dhe dhëndri i Presidentit Donald Trump, e përshkruan atë si një vend “që duket sikur është goditur nga një bombë bërthamore”. Izraelitët, në fund, do të duhet të japin llogari për atë që bota e sheh si krime lufte dhe mënyra se si i adresojnë këto akuza do të ndikojë në fytyrën e të gjithë shoqërisë.
Ekspertët për Serbinë që folën së fundmi me Haaretz paraqitën një rast studimi dhimbshëm të ngjashëm, që të shtyn të pyesësh se si, nëse është e mundur, një shoqëri mund të ecë përpara pas përfshirjes në një luftë të përgjakshme dhe të egër, dhe nëse mund të mirëpritet sërish nga komuniteti ndërkombëtar. “Lajmi i keq për Izraelin është se Serbia nuk është rikthyer në familjen e kombeve dhe nuk është përballur me krimet e luftës që ushtria e saj ka kryer”, tha Jelena Subotić, profesore e shkencave politike në Universitetin Shtetëror të Georgias në Atlanta. Sipas Subotić, e cila përjetoi vitet e luftës në vendin e saj, Serbi, qëndrimi mbizotërues në vitet ’90 ishte: “Ne nuk kemi bërë asgjë të gabuar. Ne jemi viktimat këtu, të gjithë mendojnë se jemi të këqijtë, por në fakt ne jemi të mirët.”
Subotić e kujton mirë se si ishte Serbia në agimin e shekullit XXI: një vend që kishte dalë nga një dekadë konfliktesh brenda skeletit të rrënuar të Jugosllavisë. Rreth 140 mijë njerëz u vranë në luftërat ballkanike të viteve 1990, një proces që u ndez nga vdekja e Presidentit Josip Broz Tito në vitin 1980, vazhdoi me shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik dhe kulmoi me përpjekjet për pavarësi nga vendet që kishin përbërë Republikën Federale Socialiste të Jugosllavisë.
Krimet e luftës të kryera gjatë kësaj dekade konfliktesh në Ballkan përfshinin gjenocid, spastrim etnik, zhvendosje të detyruar (“transferim”) dhe mizori të tjera, kryesisht të kryera nga forcat serbe. Lufta më e përgjakshme u zhvillua në Bosnje, ku forcat serbe masakruan rreth 8 mijë burra dhe djem boshnjakë në qytetin e Srebrenicës; ajo përfundoi me Marrëveshjen e Dejtonit në vitin 1995. Ndërhyrja ushtarake e NATO-s në vitin 1999 i dha fund Luftës së Kosovës, e cila gjithashtu përjetoi krime të saj të luftës. Në vitin 2000, udhëheqësi autoritar serb, Presidenti Slobodan Milošević, u rrëzua dhe u ekstradua menjëherë në Gjykatën Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë. Në vitet që pasuan, gjykata ngriti akuza për krime lufte ndaj edhe 160 personave të tjerë, shumica prej tyre serbë.
Kur përfunduan luftërat, Serbia u gjend duke luftuar nën sanksione ekonomike dhe një bojkot kulturor, ndërsa mizoritë që kishin kryer forcat e saj u ngulitën në opinionin dhe diskursin global. “Është turp të jesh serb këto ditë”, shkroi Ćirjaković në Newsweek, në një opinion të gjetur në arkiv nga Dror Sharon, doktorant në histori në Universitetin e Tel Avivit. Edhe pse Ćirjaković është distancuar më vonë nga ky shkrim, atëherë ai shkroi: “Dikur heronjtë e Luftës së Dytë Botërore, sot serbët janë të përbuzurit e Europës”.
“Ndjeva turp për gjërat që u bënë në emrin tim, edhe pse kurrë nuk kisha votuar për Miloševićin”, tha Dragama, një mësuese e pensionuar 63-vjeçare nga Beogradi. Në një bisedë telefonike me Haaretz, ajo shtoi një pyetje retorike që ia ka bërë vetes: “Si kemi kaluar nga viktimat e Luftës së Dytë Botërore te të këqijtë e viteve ’90?”
Nga ana e saj, shpjegoi Prof. Subotić, “Serbët gjithmonë e kanë perceptuar veten si të vendosur ‘në anën e drejtë të historisë’, por pikërisht sepse jemi kaq të drejtë, jemi gjithmonë viktima. Dhe si viktima, nuk mund të jemi autorë të krimeve”.
Një hap përpara, dy pas
Në një udhëkryq në agimin e mijëvjeçarit të ri, Serbia mori një kthesë të guximshme. “Duhet të bëni punën e vështirë të përballjes me të kaluarën nëse doni të ecni përpara”, tha politologu Ivan Vejvoda nga Instituti Austriak për Çështje Ndërkombëtare në Vjenë, ish-këshilltar i kryeministrit pro-perëndimor serb Zoran Đinđić pas rrëzimit të Miloševićit. Gjatë mandatit të Đinđićit, vuri në dukje Vejvoda, procesi i përballjes me të kaluarën ndodhi në disa nivele. Në nivelin gjyqësor, kryeministri vendosi të ekstradonte me shpejtësi “kriminelët më të rëndë të luftës” në Gjykatën e Hagës (kryesori mes tyre Miloševići, i cili u gjet i vdekur në qelinë e tij në mars 2006); ndërsa kriminelët e nivelit më të ulët u gjykuan brenda Serbisë. Në të njëjtën kohë, organizatat e shoqërisë civile nisën të ekspozojnë dhe të hedhin dritë mbi krimet e luftës të kryera gjatë luftërave ballkanike. Një nga këto grupe është Nisma Rinore për të Drejtat e Njeriut (YIHR), një rrjet rajonal OJQ-sh që punon për të edukuar të rinjtë dhe për të nxitur dialog ndër-etnik.
“Përpiqemi të informojmë brezat e rinj nga pjesë të ndryshme të ish-Jugosllavisë për të kaluarën e dhunshme që ende heshtet ose romantizohet dhe festohet nga autoritetet shtetërore”, tha për Haaretz Marko Milosavljević, drejtues i kërkimit dhe avokatisë në YIHR, duke shtuar se organizata e tij synon gjithashtu të sfidojë “atë që bëjnë të gjitha narrativat nacionaliste pas-konfliktit: krijojnë një hierarki viktimash dhe, më së shpeshti, paraqesin kriminelët e luftës si heronj”.
Sipas Subotić, Serbia “kishte një dritare të vogël” për të nisur një proces rindërtimi dhe përballjeje me të kaluarën. “Qeveria e re u zgjodh [në 2001] dhe ajo qeveri ishte demokratike, dhe nisi një proces pothuajse si një komision e vërtetës”, tha ajo. Por vrasja e Đinđićit në mars 2003 i dha fund asaj që Subotić dhe ekspertë të tjerë e shohin si përpjekjen më të ndershme të Serbisë për t’u përballur me krimet e luftës që njollosin të kaluarën e saj. Aty përfundoi gjithçka, theksoi ajo, pasi Serbia mori një kthesë konservatore.
Që atëherë, “në vend të pajtimit dhe katarsisit kombëtar, po dëshmojmë viktimizimin e vazhdueshëm të serbëve”, tha Boško Jakšić, një gazetar serb që ka mbuluar shumë konflikte në Ballkan dhe Lindjen e Mesme. “Kultura e kujtesës po zëvendësohet nga kultura e shtypjes të së vërtetës”. Në fakt, narrativa që ka dalë në plan të parë nuk është vetëm viktimizuese dhe nacionaliste, ajo përfshin gjithashtu mohimin, përpjekjet për të fshehur të vërtetën dhe revizionizmin. Pavarësisht disa hapave të rëndësishëm të viteve të fundit, si vizitat e liderëve serbë në memorialet e Srebrenicës dhe një njohje të pjesshme zyrtare të mizorive, Jakšić tha se “e vërteta për atë që ndodhi në Bosnje dhe më pas në Kosovë po fshihet. Është një bllokadë e planifikuar e së vërtetës që ka zgjatur për dekada”.
Milosavljević nga YIHR shpjegoi se “raporti ynë vjetor ‘Gjendja e Mohimit’ dokumenton praktikën e mohimit të krimeve të luftës dhe lavdërimit të kriminelëve të luftës nga zyrtarët qeveritarë dhe mediat”, një proces që vazhdon me intensitet të plotë: vitin e kaluar Serbia kundërshtoi rezolutën e OKB-së që dënonte atë që quhet Gjenocidi i Srebrenicës, e cila çoi në shpalljen e një dite ndërkombëtare përkujtimore; për më tepër, një kriminel lufte serb, i liruar për arsye shëndetësore nga burgu në Hagë, u prit së fundmi si hero. Procesi i rishkrimit të historisë është gjithashtu në vazhdim, vuri në dukje Subotić: për shembull, shtoi ajo, kur pyeten për Srebrenicën, shumë serbë do të thonë: “Jo jo, këto nuk ishin krime lufte. Këta njerëz [dmth. viktimat] ishin terroristë, nuk ishin civilë, ishin luftëtarë. Pra, kjo ishte vetëmbrojtje”.
“Një déjà vu e tmerrshme”
Vetë-viktimizimi që qëndron në zemër të narrativës së Serbisë pas luftës reflektohet edhe sot në sferat politike dhe gjeopolitike: “Serbia është një vend i ngërthyer në një cikël të vetë-viktimizimit dhe ky cikël po e pengon të bëhet një vend më i mirë”, tha Subotić, e cila ka studiuar nga afër këto procese edhe në librin e saj të vitit 1999 Yellow Star, Red Star: Holocaust Remembrance after Communism. Libri hedh dritë mbi mënyrën se si vendet e rajonit kanë shfrytëzuar kujtesën e Holokaustit si pjesë e një strategjie politike për të zgjidhur pasiguritë e tyre, lidhur me identitetin, pozicionin e brishtë në botë dhe marrëdhëniet me aktorët ndërkombëtarë në përgjithësi.
Vejvoda, nga instituti austriak i mendimit, ishte më i drejtpërdrejtë: Serbia sot, deklaroi ai, është një vend i brishtë dhe i fragmentuar që nuk ka bërë mjaftueshëm për të luftuar korrupsionin politik. “Dhe papritur zgjohesh dhe kupton se je në një dinamikë krejtësisht autoritare”.
Vejvoda rrëfeu atë që ish-kryeministri dhe miku i tij i ngushtë Đinđić thoshte shpesh: “Duhet të krijojmë kushtet dhe kuadrin institucional që Milošević të mos na ndodhë më kurrë”. Duke iu referuar presidentit aktual, Aleksandar Vučić, i cili është në pushtet që nga viti 2017, Vejvoda përshkroi një ndjesi të “një déjà vu të tmerrshme.”
“Vučić”, vazhdoi ai, “mendon se ne jemi ende një vend i paangazhuar”, një vend që mund të balancojë duke deklaruar se “jemi neutralë ushtarakisht, por jo politikisht sepse mbështesim Ukrainën”. Në fakt, ky ambiguitet ka karakterizuar edhe marrëdhëniet e ngushta mes Serbisë dhe Rusisë, si dhe përpjekjet e pafuqishme të Serbisë për të arritur anëtarësimin në BE.
Politologu Ivan Vejvoda argumenton se pranimi i një ndjenje faji për luftërat në Ballkan nuk i bën qytetarët bashkëfajtorë në mizoritë e kryera nga forcat e sigurisë serbe. Dhe kjo, shton ai, është ajo që dua që izraelitët ta kuptojnë.
Sipas Nikola Samardžić, profesor i historisë në Universitetin e Beogradit, “narrativa serbe e mohimit dhe revizionizmit është shndërruar në një mjet të ndikimit hibrid rus, që synon destabilizimin e fqinjëve dhe pengimin e integrimit të Ballkanit Perëndimor në BE”. Në të njëjtën kohë, tha ai, “Serbia ka një problem me mungesën e angazhimit politik për integrimin në BE, që nënkupton sundimin e ligjit, procedurat demokratike, ekonomi të hapur dhe treg të lirë… në vend të korrupsionit dhe demagogjisë sociale.”
Edhe pse Serbia nuk është përballur kurrë plotësisht apo nuk ka marrë përgjegjësi për të kaluarën e saj të dhunshme, bota, në një farë mase, duket se ka vazhduar përpara. Ndoshta Serbia është mbajtur më pak përgjegjëse për këtë sesa Izraeli sot për sjelljen e tij në Gaza, sepse Serbia shihet si më pak e rëndësishme gjeopolitikisht sesa Izraeli “Rusët nuk janë budallenj”, tha Vejvoda. “Ata e dinë që kjo pjesë e botës i përket Perëndimit”. Për më tepër, përcaktimi i kufijve të qartë pas luftës në Bosnje, si pjesë e Marrëveshjes së Dejtonit, mund të ketë luajtur gjithashtu një rol.
Dhe pastaj është fakti, siç e tha Prof. Subotić, se “Izraeli ka mallkimin që të gjithë kanë një opinion për të”. Ajo përmendi gjithashtu faktorin antisemitist, i cili sipas saj ndikon në kritikën globale që i bëhet Izraelit. “Beogradi mund të irritojë shumëkënd me politikën e tij dhe mund të vazhdojë të fundoset në izolim”, ra dakord gazetari Jakšić. “Por askush nuk do të sulmojë qytetarët serbë apo të djegë kishat e tyre ortodokse nëpër botë”.
Protestat studentore
Më shumë se dy dekada pasi turmat serbe sulmuan ndërtesën e parlamentit dhe rrëzuan Miloševićin, presidenti aktual ka çuar marrëdhëniet e vendit me fqinjët në “nivelin më të ulët që nga lufta”, tha Jakšić. “Dhe pastaj u shfaqën studentët”.
Protestat studentore në Serbi filluan në nëntor 2024, pas shembjes së një strehimi prej betoni në stacionin e trenit në qytetin e Novi Sadit, një incident që u pa si simbol i korrupsionit qeveritar, ku humbën jetën 16 persona. Protestat janë shtuar që atëherë. Por shumë vite përpjekjesh të dobëta për të krijuar një fasadë demokracie në Serbi kanë lënë gjurmë. Studentët refuzojnë përpjekjet e politikanëve nga të gjitha kahet për t’u bashkuar me demonstratën apo për ta sponsorizuar, ndërkohë që nuk identifikohen me asnjë kah të hartës politike. Megjithatë, ekspertët thonë se kjo shmangie nga politika nuk tregon domosdoshmërisht mungesë ideologjie, por një përpjekje të ndershme për të sjellë ndryshim nga themelet.
“Këta studentë, të lindur rreth 25 vjet më parë, e kuptojnë se ky ka qenë një tranzicion i papjekur drejt demokracisë. Ata duan të nisin nga e para… dhe të vendosin vërtet bazat e shtetit të së drejtës dhe kushtetutës”, tha Vejvoda, politologu 75-vjeçar që ka qenë dëshmitar i dekadave të ndryshimeve të fuqishme në Europë; ai vetë ka luftuar në ushtrinë jugosllave.
Sipas Jakšićit, skandali në stacionin e trenit ishte një moment kur Serbia “u zgjua dhe gjeti një vend apatik, ku presidenti kishte kapur të gjitha institucionet, kishte nënshtruar sistemin gjyqësor dhe dominonte shumicën dërrmuese të mediave”. Shembja në stacionin e trenit dhe protestat që pasuan, shtoi ai, “kanë çuar në krizën më të thellë sociale dhe politike në Serbi në dekadat e fundit”.
Hezitimi i studentëve serbë për t’u identifikuar politikisht është një çështje debati në Serbi, por kujtesa historike është e destinuar të luajë rol në vendin e ri që ata synojnë të ndërtojnë. “Lëvizja studentore është një lëvizje heterogjene”, tha Milosavljević nga YIHR, por shtoi se edhe nëse disa shfaqin alergji ndaj politikës, “lëvizja studentore ka për detyrë të përballet me trashëgiminë e krimeve të kryera në vitet ’90, si gjuha e urrejtjes, veçanërisht ndaj shqiptarëve”, pas shumë vitesh pretendimesh territoriale dhe të tjera konflikte.
E vërteta për atë që ndodhi në Bosnje dhe më pas në Kosovë po fshihet. Është një bllokadë e planifikuar e së vërtetës që ka zgjatur për dekada.
Komente të tilla të shtyjnë të pyesësh nëse ka një mësim që Serbia mund dhe duhej ta kishte zbatuar pasi doli nga luftërat e saj, një pyetje që Haaretz ia paraqiti ekspertëve të intervistuar. Përgjigjet e tyre, në pjesën më të madhe, u përqendruan në domosdoshmërinë për të parë të kaluarën me sy të ftohtë dhe të guximshëm, por paralajmëruan edhe kundër fitores së një narrative nacionaliste që pretendon se viktima nuk mund të jetë kurrë agresore.
Reflektimet pas 7 tetorit “duhet të përfshijnë mendimin për atë që është Izraeli si shoqëri, çfarë duam të jemi si shoqëri, ku duam të shkojmë, cilat janë vlerat tona. Serbia nuk i ka bërë kurrë këto pyetje”, vuri në dukje Subotić, duke shtuar: “Është shumë, shumë e vështirë për një shoqëri të pranojë që gjëra të tmerrshme po bëhen në emrin e saj. Është shumë e vështirë të zgjohesh në mëngjes dhe të thuash: ‘Jam bashkëfajtor. Taksat e mia po e financojnë këtë. Ndoshta kam votuar për këtë.’”
Nga ana e tij, Jakšić theksoi: “Mësimi i parë, sado i dhimbshëm, është të përballesh me gjithçka që ka ndodhur në Rripin e Gazës. Kush është përgjegjës për atë që ndodhi më 7 tetor, për fushatën ushtarake brutale që pasoi, për errësirën mediatike që mbuloi operacionin e ushtrisë izraelite, për izolimin ndërkombëtar të Izraelit, për kontributin në rritjen e antisemitizmit?” Përballja me çështje të tilla “mund të jetë traumatike, por është e vetmja mënyrë efektive dhe çon drejt një katarsisi kolektiv. Izraelitët duhet ta shohin nënën e tyre të zhveshur, siç thotë proverbi serb”.
Hamas-i, shtoi gazetari, mund të ketë tradhtuar popullin palestinez duke nisur masakrën vdekjeprurëse dy vite më parë, por izraelitët nuk duhet të lejojnë që “brutaliteti dhe shkelja e demokracisë nga kryeministri Benjamin Netanyahu të mbeten të paekspozuara.”
Vejvoda theksoi rolin kritik të organizatave të shoqërisë civile në përballjen me të kaluarën dhe solli shembullin e projektit Joint History Project, në kuadër të të cilit historianë nga i gjithë Ballkani bashkëpunojnë për të shkruar tekste shkollore për gjimnazet që synojnë “të frymëzojnë nxënësit dhe të fuqizojnë mësuesit e historisë me perspektiva të ndryshme” për të “analizuar dhe debatuar narrativat kombëtare dhe për të nxitur mendimin kritik”, sipas faqes së projektit.
Milosavljević vuri në dukje se iniciativa të tilla janë thelbësore në luftën kundër “militarizimit të kujtesës së gjenocidit” dhe përmendi organizatën izraelito-palestineze Standing Together si shembull të një grupi që kërkon të vërtetën, pajtimin dhe llogaridhënien. Të dy theksuan se puna në nivel OJQ-sh duhet të ngrihet dhe të përkthehet në politika qeveritare.
Kur Vejvoda u pyet për Dragamën, mësuesen nga Beogradi që tha se ndjente faj për atë që ndodhi gjatë luftërave, edhe pse nuk kishte votuar kurrë për Miloševićin, ai u përgjigj se pranimi i ndjenjave të tilla nuk do të thotë se ajo është bashkëfajtore në ndonjë mënyrë për mizoritë e kryera nga forcat e sigurisë serbe. “Dhe kjo është ajo që dua që izraelitët ta kuptojnë”.
