“Si e sheh veten Shqipëria”. Televizioni i njohur gjerman “Die Welt” i ka kushtuar një reportazh të gjatë vendit tonë, por të parë nga një këndvështrim tjetër, nëpërmjet teatrit. Gazetari Jakob Hayner ka ndjekur disa shfaqje në skenat shqiptare dhe thotë se “teatri shqiptar luhatet mes pajtimit me të kaluarën komuniste, shkrimit të historisë dhe ndërhyrjes në të tashmen”. Më poshtë lapsi.al sjell të plotë shkrimin e tij për atë që Hayner e quan “një vizitë në Tiranë tregon se ajo është një reflektim i një shoqërie që ndryshon me shpejtësi”.
Ne jemi duke qëndruar në një gropë të madhe ndërtimi në mes të Tiranës dhe jemi kureshtarë të dëgjojmë atë që ai ka për të thënë. Jemi një grup teatrobërësh dhe gazetarësh ndërkombëtarë që u ftuam në kryeqytetin shqiptar për të parë një përzgjedhje shfaqjesh nga Shqipëria dhe Kosova. Po ai? Ai është Erion Veliaj, kryebashkiaku i Tiranës. Siç mund ta kuptosh shpejt, ai ka studiuar në SHBA dhe Britaninë e Madhe. Me një anglishte të lëmuar, Veliaj shpjegon se sa me shpejtësi po ndryshojnë Shqipëria dhe Tirana.
Tirana në fakt duhej të bëhej kryeqyteti i Shqipërisë për një kohë të shkurtër në vitin 1920.
Por si shumë gjëra në Ballkan, thotë Veliaj, zgjidhja e përkohshme u bë zgjidhje e përhershme pa u përgatitur për të. Qytetet pa bulevardë diheshin, vazhdon ai, por një bulevard pa qytet – si Tirana e atëhershme – nuk ishte parë. Në vitin 1990, pas rënies së komunizmit në këtë vend me bregdet, në Tiranë jetonin vetëm pak më shumë se 200 mijë njerëz. Dhe sot? Tashmë ka mbi 1 milion. Dhe qyteti vazhdon të rritet.
Tirana duket si një kantier i tërë, madje edhe larg gropës për teatrin e ri kombëtar. Vinça kudo, si në Berlinin e viteve 1990. Qyteti do të ketë një horizont me ndërtesa të larta. Nga hoteli, Sky Tower me mëngjes në katin e 18-të, shikon nga lart vilën me pamje tashmë të rrënuar të Enver Hoxhës, “Stalinit shqiptar”. Përballë sot është një KFC, gjoja dyqani i parë i ushqimit të shpejtë në SHBA. Muzika bas lulëzon gjatë natës, lagjja dikur e rrethuar është bërë një zonë feste.
Dhe turistët vijnë. Shumë turistë. Duhet të ketë mbi 1 milion në muaj këtë vit. Nga i vetmi aeroport, me rritjen më të shpejtë në të gjithë Evropën, një rrugë fshati të çon nëpër fusha dhe serra të braktisura për në qytet. Kur, në ditën e mbërritjes, opozita po proteston kundër qeverisë dhe ka bllokuar rrugët, qëndron në një taksi për gati 2 orë, me pamje nga kullat e banimit prej betoni dhe autostradat e bllokuara të qytetit. Një shesh i madh ndërtimi ndodhet gjithashtu afër trafikut të bllokuar.
Politika e infrastrukturës është një nga sfidat më të mëdha, shpjegon Veliaj. Përveç kësaj, bashkatdhetarët e tij preferojnë të shprehin statusin e tyre shoqëror me deklarata besnikërie ndaj industrisë gjermane të automobilave. Të lësh Mercedesin në garazh? E paimagjinueshme. E megjithatë kryebashkiaku ka arritur ta bëjë pa makina sheshin qendror Skënderbej – që mban emrin e heroit kombëtar që thuhet se ka vrarë me duart e tij mbi 3000 turq. Ja ky është “ndryshimi”, fjala e preferuar e këtij politikani.
Shembulli kryesor i “ndryshimit” është piramida e famshme e Tiranës, e planifikuar dikur si mauzoleum për Hoxhën. Disa vite më parë ndërtesa po kalbej dhe prishja ishte e pashmangshme. Dhe tani? Piramida është rinovuar. Jashtë mund të ngjitësh shkallët deri në majë dhe të shikosh qytetin. Dhe brenda tani ka një qendër për teknologjitë krijuese, kubet shumëngjyrëshe të kujtojnë selinë e korporatës në Silicon Valley. Botë e re dixhitale në vend të zymtësisë post-socialiste.
Kryebashkiaku e shpjegon qartë dhe thjeshtë historinë e Shqipërisë: shekuj robërie nën turqit, më pas italianët dhe komunistët, por tashmë vendi është më në fund i lirë. “Për një rilindje shqiptare” është programi i Partisë Socialiste, së cilës i përket Veliaj. Ashtu si kryeministri Edi Rama, i cili kandidon për rizgjedhje vitin e ardhshëm dhe dëshiron ta udhëheqë vendin në BE deri në vitin 2030. Rama, i njohur edhe ndërkombëtarisht si artist, ka qenë kryetar i Bashkisë së Tiranës për një kohë të gjatë.
Shumë “ndryshime”
Në Shqipëri, dy parti të mëdha konkurrojnë për pushtet politik: Socialistët socialdemokratë dhe Partia Demokratike konservatore, të cilat akuzojnë rregullisht njëra-tjetrën për korrupsion. Këto akuza janë drejtuar edhe ndaj Veliajt dhe Ramës, por edhe ndaj ish-kryeministrit Sali Berisha, i cili akuzohet për korrupsion dhe ndodhet në arrest shtëpie. Ndaj kësaj ka pasur protesta në rrugë këto ditë. Ka pasur edhe trazira.
Protesta ka pasur edhe kundër shembjes së Teatrit Kombëtar historik në Tiranë, një godinë e arkitektit futurist Giulio Bertè, e cila mbante peng një projekt investimi të një qendre tregtare. Ndërtesa, e cila kishte nevojë për rinovim, u pushtua nga artistët përpara se kryebashkiaku ta boshatise dhe ta prishte brenda natës në vitin 2020, gjë që pak më pas u shpall e paligjshme nga Gjykata Kushtetuese. Çfarë thotë politikani sot? Një vendim jo i lehtë, por i domosdoshëm. Thjesht “ndryshim”.
Shembja e teatrit vazhdon të shkaktojë pakënaqësi edhe sot e kësaj dite. Ky skandal është tregues sesi po ndodhin ndryshimet në Shqipëri. Dhe se si perceptohen: si të pakuptueshme, shumë të shpejta dhe të orientuara jo mjaftueshëm drejt nevojave lokale. Teatri i ri Kombëtar tashmë po ndërtohet jo shumë larg atij historik. Do të jetë teatri më modern në Ballkan. Projektet janë paraqitur në një tabelë pranë gropës së gërmimit: një ndërtesë spektakolare, moderniste me disa salla.
Por historia e Shqipërisë që prej viteve ’90 mund të tregohet edhe ndryshe, siç tregon një diskutim mes teatrobërësve shqiptarë, ku merr pjesë edhe drejtori i Teatrit Kombëtar. Në atë kohë, pas izolimit të vendit, ishte diçka si një verë e shkurtër anarkie, një kohë iluzionesh të mëdha. Dhe sot? Gjithçka do të jetë më pak rebele dhe shumë më konformiste sepse do të jetë më komerciale. Dhe disi duket se është gjithmonë faji i qeverisë, pavarësisht se çfarë është.
Se sa drastike ishte periudha e trazirave mund të shihet në bestsellerin e Lea Ypit “Pa pagesë. Duke u rritur në fund të tregimit” e cila gjendet në dyqanet e aeroportit mes të gjitha llojeve të devotshmërive të shqiponjës dykrenore, në gjuhë të ndryshme. Filozofja përshkruan se si liria e re pas vitit 1990 la një shije të keqe për shumë njerëz: “Kur më në fund erdhi liria, ishte si një pjatë e servirur e ngrirë. Përtypëm pak, gëlltitëm me nxitim dhe nuk ishim të ngopur.”
Pse situata është kaq e pakënaqshme për krijuesit e teatrove shqiptarë? A është, si me Ypin, një shkëputje mes rrëfimit të madh të lirisë dhe realitetit? Dy nga shfaqjet e shfaqura në Tiranë ilustrojnë këtë dilemë: “Kamarja e turpit” e Teatrit Kombëtar të Kosovës në Prishtinë që ka marrë romanin e Ismail Kadaresë për të përshkruar sundimin osman me gjithë mizorinë e tij. Kokat e shqiptarëve të shtypur, por rebelë rrokullisen pafund nëpër skenë. Këtu është vetë kombi në skenë: Një teatër kombëtar si në shekullin e 19-të.
Kushdo që mendon se histori të tilla tmerri për sunduesin e huaj duhet t’i përkasin të shkuarës, do të kapet në befasi me shfaqjen “Gjashtë kundër Turqisë” nga Qendra Multimedia në Prishtinë e Jeton Nezirajt, dramaturgu më i njohur i Kosovës dhe gjithashtu organizator i shfaqjes së Tiranës, ka shkruar një satirë të hidhur bazuar mbi një histori të vërtetë në të cilën shfaqet një sulltan i ri i madh: Recep Tayyip Erdoğan. Dhe fuqia e tij shtrihet edhe sot në Kosovë.
Shfaqja e Nezirajt flet për 6 mësues turq në Kosovë, të cilët u arrestuan si mbështetës të dyshuar të Gylenit dhe u rrëmbyen nga shërbimi sekret turk. Një skandal politik që solli dorëheqjen e ministrit të Brendshëm dhe kreut të shërbimit sekret. Megjithatë, kur kryeministri guxoi ta kritikonte rrëmbimin si antikushtetues, ai u nënçmua publikisht nga Erdogan. Turqia ishte vendi i parë që njohu Kosovën dhe vepron si një fuqi mbrojtëse për shqiptarët myslimanë. Në Tiranë është ndërtuar një nga xhamitë më të mëdha në të gjithë Ballkanin.
Rrallëherë kishte pasur një interesim kaq të madh për biletat e teatrit nga qarqet e ambasadave dhe shërbimet sekrete si në premierën e “Gjashtë kundër Turqisë” në Prishtinë, thotë Neziraj. Dhe presioni nga jashtë rrallë ka qenë aq i madh për një produksion sa bëri që aktorët turq të braktisin provat. Neziraj, i lindur në vitin 1977, ka mbrojtur me sukses reputacionin e tij si një krijues kontrovers me këtë vepër, ai gjithashtu ka trajtuar vazhdimisht çështjet aktuale politike në shfaqjet e tij të mëparshme.
Nga këndvështrime të ndryshme, “Kamarja e turpit” dhe “Gjashtë kundër Turqisë” tregojnë se sa thellë është i shqetësuar teatri në Shqipëri dhe Kosovë me zbulimin e vetvetes kombëtare. Kështu ndodh edhe me shfaqjen “Lule Sajza” nga Teatri Kombëtar Eksperimental i Tiranës, i cili ka një qasje dokumentare për kampet e punës të Enver Hoxhës, por shkon më larg nga binarët kur bëhet fjalë për sensacionalizmin, sa thuhet se nuk kanë qenë vetëm keq, por më keq se Aushvici. Dhe gjithashtu sepse, ndryshe nga nazistët, ishin “kundër popullit të tyre”, gjë që mund të thuhet vetëm nga ata që gjithmonë i konsiderojnë hebrenjtë si kombi “tjetër”.
Në teatër mund të gjeni harkun historik që përshkroi kryebashkiaku i Tiranës: Nga osmanët e deri te komunistët pati mundime të mëdha, por tani ka filluar koha e rilindjes së shqiptarëve – me kontradiktat e veta. Megjithatë, aktualisht mund të shihni shumë më tepër kontradikta të reja në qytetin e Tiranës sesa në skenën e teatrit, me përjashtim të asaj të Nezirajt. Kush e di nëse kjo do të ndryshojë me Teatrin e ri Kombëtar. Ai duhet të hapet për rreth 2 vjet.
©Nga Jakob Hayner, studiues në filozofi, letërsi dhe estetikë në Frankfurt an der Oder. Sot jeton në Berlin dhe çdo minutë të lirë e kalon në teatër. Për këtë artikull ai pranoi një ftesë nga kryeqyteti shqiptar.
